فطرت الهی - دلسوخته ای منتظر

فکر کنم لازم است گرانباری مشاهدات از نظریات را بیشتر توضیح دهم. ادعا این نیست که حواس خطا می‌کنند. ادعا این است که حتی در همان فرایند دیدن (یعنی قبل از هرگونه پردازش عقلی) هم نظریات ما در اینکه ما چه چیزی را ببینیم یا نبینیم مداخله می‌کنند. سعی می‌کنم که با سه مثال منظورم را روشن کنم.

فرض کنید یک عکس رادیولوژی را در مقابل شما و یک پزشک متخصص می‌گذارند. شما چه می‌بینید؟ استخوان‌ها را می‌بینید و مثلاً تشخیص می‌دهید که مربوط به ستون فقرات است. پزشک متخصص چه می‌بیند؟ استخوان‌ها را می‌بیند و تشخیص می‌دهد که مربوط به ستون فقرات است و به‌علاوه دیسک کمر را هم می‌بیند. ولی شما دیسک کمر را ندیده بودید چون آموزش لازم برای دیدن دیسک کمر در عکس رادیولوژی را ندیده‌اید. ولی پزشک متخصص آموزش دیده و خیلی راحت دیسک کمر را می‌بیند. اینجا نقش نظریات در مشاهده روشن می‌شود. پزشک نظریه‌ای دارد که طبق آن موفق می‌شود چیزی را مشاهده کند در حالی که شما چون آن نظریه را ندارید اصلاً موفق به مشاهده‌ی آن چیز نمی‌شوید.

مثال دوم: فرض کنید شما و یک نقاش در مقابل یک درخت ایستاده‌اید و هر دو به آن نگاه می‌کنید. حالا یک نفر از شما می‌پرسد که چه می‌بینید؟ شما حداکثر در ۷-۸ جمله توضیح می‌دهید و مثلاً‌ اندازه‌ی درخت و رنگ برگ‌ها و ... را می‌گویید. بعد از نقاش می‌پرسد که چه می‌بیند؟ نقاش نیم ساعت درباره‌ی درخت توضیح می‌دهد و چیزهایی می‌گوید که شما اصلاً ندیده بودید. مثلاً درباره‌ی کنگره‌هایی که روی برگ‌ها است صحبت می‌کند و شما متوجه می‌شوید که اصلاً کنگره‌ها را ندیده بودید. توجه کنید که موضوع این نیست که کنگره‌ها را دیده بودید ولی به آن توجه نکرده‌اید. بلکه شما تا قبل از اینکه نقاش حرف بزند، در برگ‌های آن درخت کنگره ندیده‌اید. شما و نقاش دقیقاً به یک منظره نگاه می‌کردید ولی او چیزهای بیشتری نسبت به شما می‌بیند. دلیلش هم این است که او آموزشی دیده که شما ندیده‌اید و برای همین است که می‌تواند چیزهای بیشتری ببیند. ولی حالا که حرف‌های نقاش را شنیده‌اید و دارید به درخت نگاه می‌کنید، کنگره‌های برگ‌ها را هم می‌بینید. توجه کنید که دیدن صرفاً این نیست که یک تصویری روی شبکیه بیفتد. اگر این‌طور بود که باید می‌گفتیم دوربین عکاسی هم می‌بیند ولی نمی‌گوییم. تصویری که روی شبکیه‌ی شما و نقاش می‌افتد یکی است ولی چیزهای مختلفی می‌بینید. حتی از این هم جالب‌تر اینکه شما تا ۵ دقیقه پیش کنگره‌ها را نمی‌دیدید، ولی حالا دارید می‌بینید. چرا؟ چون حالا به خاطر شنیدن حرف نقاش، نظریه‌ای به نظریات شما اضافه شده.

مثال سوم: این عکس را نگاه کنید. (اوّل نگاه کنید بعد بقیه‌اش را بخوانید) در نگاه اوّل چه می‌بینید؟ احتمالاً سر یک اردک. حالا من می‌گویم که علاوه بر این، می‌شود یک خرگوش هم در این عکس دید. کمی که با تصویر کلنجار بروید خرگوش را خواهید دید. چه شد که در نگاه اوّل خرگوش را نمی‌دیدید ولی حالا می‌بینید؟ همین که متوجه شدید می‌شود این عکس را جور دیگری هم دید. این نشان‌دهنده‌ی نقش نظریات است در مشاهده.

امیدوارم توضیحاتم روشن باشد. البته می‌دانم که قبول کردن چنین موضوعی سخت است و خیلی بیشتر از این نیاز به توضیح و مطالعه دارد. ولی حالا تا جایی که بتوانم سعی می‌کنم موضوع را روشن کنم. اگر نقد یا سؤالی داشتید بفرمایید.

پس من منتظر می‌مانم تا شما مطلبی را توضیح دهید.

ای داد بیداد! هوش و حواس ندارم. شما حواس‌پرتی‌ات را می‌اندازی گردن خانم و بچه‌ها، من گردن کی بندازم؟

امّا بعد. آن موقعی که از منبع حس حرف زدم، منظورم قوای حسی بود به‌علاوه‌ی مغز. چون بدون تحلیل مغز اصلاً چیزی حس نمی‌شود. همینجا به نظرم خوب است یکی از نقدهایی که به نظرم به فلسفه‌ی اسلامی امروز وارد است را مطرح کنم. شما نگاه کنید از زمان انقلاب علمی قرن ۱۷ در اروپا، چه حجم عظیمی از معرفت علمی تولید شده و معرفت علمی سابق چقدر مورد نقد و طرد قرار گرفته، ولی در فلسفه‌ی اسلامی ما انگار نه خانی آمده و نه خانی رفته. هنوز همان حرف‌های سابق تکرار می‌شود بدون توجه به علم امروز.

خب تا اینجا که مقدمه بود، بروم سراغ نقد شما. به‌نظرم برای اینکه بتوانیم درباره‌ی سازوکار حس صحبت کنیم، بهترین مرجع علم امروز است. پس اگر مرجعیت علم را بپذیریم، تا حد خوبی بحثمان پیش می‌رود. تا آنجا که من می‌دانم، از نظر علمی، قوای حاسه (همان پنج قوّه) به تنهایی موجب نمی‌شوند که انسان چیزی را حس کند. بلکه ابتدا قوه‌ی حاسه از جهان خارج متأثر می‌شود (مثلاً تصویری روی شبکیه‌ی چشم می‌افتد یا صوتی به پرده‌ی گوش می‌خورد و آن را مرتعش می‌کند) بعد قوه‌ی حاسه سیگنالی را به مغز می‌فرستد و مغز آن سیگنال را تحلیل می‌کند. آن موقع است که می‌توانیم بگوییم شخص چیزی را حس کرده (مثلاً تصویری دیده یا صوتی را شنیده). پس برای حس کردن، علاوه بر قوه‌ی حاسه به مغز هم نیاز است. حالا من نمی‌دانم که آیا شما مغز و عقل را یکی می‌دانید یا خیر، ولی وقتی من از منبع حسی صحبت می‌کردم منظورم مجموعه‌ی وسایطی که برای حس کردن لازم است، بود. پس تحلیل مغز هم جزوی از حس به حساب می‌آید. آنجایی که درباره‌ی عقل حرف زدم هم منظورم صرفاً استدلال کردن است و نه چیز دیگری.

همین‌جا هم به خوبی می‌شود نقش نظریات را دید. موقعی که مغز سیگنال را تحلیل می‌کند، نظریات ما نقش مهمی در این تحلیل بازی می‌کنند. در کامنت قبلی می‌خواستم توضیح دهم که تا قبل از اینکه مغز تحلیلی انجام دهد، اتفاق خاصی نیفتاده و حسی رخ نداده که بخواهیم درباره‌ی مطابقت یا عدم مطابقتش صحبت کنیم.

حالا شما دو کار می‌توانی انجام دهی: یکی اینکه قبول کنی که برای حس کردن هر چیزی، تحلیل مغزی لازم است. اگر این را قبول کنی لاجرم باید بپذیری که نظریات در این تحلیل نقش بازی می‌کنند و اگر نقش نظریات را پذیرفتی، دیگر هیچ دلیلی نداری که بخواهی ادعا کنی که این چیزی که حس شده،‌ دقیقاً همان چیزی است که آن بیرون است. راه دوم این است که تحلیل مغزی را قبول نکنی و بگویی من به همان افتادن تصویر روی شبکیه‌ی چشم می‌گویم حس. آنگاه تا این مرحله، اصلاً نه باوری به وجود آمده، نه توجیهی برای آن باور وجود دارد و نه مطابقت و صدقی. پس اینجا اصلاً هنوز معرفتی شکل نگرفته که بخواهیم درباره‌اش حرفی بزنیم.

ئه! شما کدوم محله هستین؟ اثاثا رو بار زدم!

زن بگیرم که بعد حواس‌پرتی‌هامو بندازم گردن اون بنده‌ی خدا؟! چه کاریه خب؟!

یعنی شما می‌گویی از زمان ملاصدرا تا الآن تحول در علوم اون‌قدرا هم زیاد نبوده؟! یاللعجب! حالا این موضوع رو بی‌خیال بشیم برسیم به بحث اصلی‌مان.

بله اگر فرصت کنم کامنت‌های شما را هم نگاهی می‌اندازم! :) فرمایش می‌فرمایید، پس این همه که نوشته‌ام در جواب کیست؟

گویا شما تحلیل را با استدلال اشتباه گرفته‌ای. تا جایی که می‌دانم شما کامپیوتر هم خوانده‌ای. پردازش کردن را یادت هست؟ داده‌ی خام (data) را به CPU می‌دهند و پردازش می‌کند و اطلاعات (information) بیرون می‌دهد. چیزی که من به آن می‌گویم «تحلیل» همان پردازش است و در همین عمل تحلیل و پردازش است که پیش‌فرض‌ها و آرزوها و انتظارات و خلاصه نظریات ما دخالت دارند و باعث می‌شود که اطلاعات شکل خاصی بگیرد. در این تحلیل هیچ استدلالی ممکن است رخ ندهد. تصویری که روی شبکیه‌ی چشم می‌افتد همان داده‌ی خام است (اینجا هنوز دیدن اتفاق نیفتاده، صرفاً شبکیه متأثر شده) این داده‌ی خام می‌رود در مغز و پردازش و تحلیل رویش انجام می‌شود و اطلاعات بیرون می‌آید. اطلاعات همان عمل دیدن است که برای ما اتفاق می‌افتد. پس ملاحظه می‌فرمایید که پیش از اینکه عمل دیدن رخ دهد، نظریات نقششان را بازی کرده‌اند. دستور مغز هم بدون تحلیل و پردازش صادر نمی‌شود.

خوب است نقاط افتراق دارد کم‌کم روشن می‌شود. شاید اشکال از من است که از همان اوّل کلمه‌ها را تک‌تک تعریف نکردم، البته من با پیش‌فرض‌های خودم جلو می‌رفتم و فکر می‌کردم با هم مشترکیم. کاشکی من اصلاً از کلمه‌ی «عقل» استفاده نکرده بودم چون دارد دردسر می‌شود. اصلاً کلاً «عقل» را از بحث فعلی‌ام می‌گذارم بیرون. من قبلاً گفته بودم که معرفت حصولی دو منبع دارد: حس و عقل. حالا این‌طور دقیق‌ترش می‌کنم: معرفت حصولی دو منبع دارد: «قوای حسی+پردازش مغزی» و «استدلال». پس عقل را گذاشتم کنار که ابهامش برایمان مشکل درست نکند. شما هم اصلاً‌ کاری به کار عقل نداشته باشید.

حالا باید «نظریه» را روشن‌تر کنم. در بحث «گرانباری مشاهدات از نظریات» منظور از نظریه عبارت است از: پیش‌فرض‌ها، تمایلات، آرزوها، انتظارات، آموخته‌ها و تجربه‌های پیشین. منظور از نظریه اصلاً استدلال و صغری و کبری چیدن نیست.

حالا ادعای من چیست؟ اینکه مغز (نه عقل) در پردازش داده‌های حسی که به آن می‌رسد نظریات (همان پیش‌فرض‌ها و ...) را دخالت می‌دهد. به عبارت دیگر، ممکن است من و شما دقیقاً به یک صحنه نگاه کنیم و دو چیز مختلف ببینیم. به خاطر اینکه نظریات ما متفاوت است. همان مثال‌های عکس رادیولوژی و درخت را در نظر بیاورید. هیچ استدلالی باعث نشده که من و شما متفاوت ببینیم. پس آنچه اینجا اثرگذار است استدلال نیست، نظریات است.

با این حساب، دیگر اصلاً پای عقل بدیهی و عقل نظری به میان باز نمی‌شود چون ما کاری به کار عقل نداریم. در مورد مثال هم باید بگویم خروجی CPU (که می‌شود تصاویر روی مانیتور) متناظر است با دیدن. همان‌طوری که برای اینکه تصویری روی مانیتور ظاهر شود لازم است که CPU پردازش انجام دهد، برای دیدن هم لازم است که مغز پردازش انجام دهد و در پردازش مغزی نظریات دخالت دارند. پس وقتی دیدن رخ می‌دهد، نظریات تأثیرشان را گذاشته‌اند.

شما که داری دعا می‌کنی، برای کیفیت اینترنت ما هم دعا کن. افتضاح است.

یاد خسن و خسین دخترای معاویه هستن افتادم! اوّلاً سنوبری نه، صنوبری. ثانیاً عضو صنوبری قلبه نه مغز! این هم عاقبت زن گرفتنه! شوخی کردم!

ما با مغزمان هزار تا کار می‌کنیم. دلیل نمی‌شود که در هر امری همه‌ی آن کارها با هم انجام شود. هم با مغز پردازش و تحلیل می‌کنیم، هم استدلال می‌کنیم، هم خاطراتمان را ذخیره می‌کنیم، هم خاطراتمان را به یاد می‌آوریم، هم تخیّل می‌کنیم و ... .

پردازش و استدلال دو کار مختلف هستند که مغز انجام می‌دهد. برای پردازش، مغز یک یا دو یا چند ورودی می‌گیرد، طبق دستورالعملی که دارد روی این ورودی‌ها پردازش انجام می‌دهد (و نظریات همین‌جا دخالت دارند) و بعد هم یک یا دو یا چند خروجی به بیرون می‌فرستد. یک خروجی می‌شود دیدن، یک خروجی می‌شود فرمان خاصی به یکی از اعضا، یک خروجی می‌شود ذخیره کردن در حافظه و ... .

در مورد مثال دیدن، هیچ استدلال خاصی این وسط رخ نمی‌دهد. ابتدا یک تصویر روی شبکیه‌ی چشم می‌افتد، سپس مغز این تصویر را پردازش می‌کند و آنگاه عمل دیدن برای شخص اتفاق می‌افتد. پس کلاً استدلال کردن را در بحث فعلی کنار بگذاریم تا وقتش برسد. سازوکاری که علم امروز برای دیدن ترسیم می‌کند، تا جایی که من خبر دارم، همین است.

در همان تقسیم‌بندی‌ای که شما کردید (که به نظرم چنین تقسیم‌بندی غیر ضروری است) لابد معتقدید که در مورد حواس، پردازش مغز حیث غیر تحلیلی دارد ولی اشتباه می‌کنید. البته پردازش و تحلیل را من به یک معنا به کار برده بودم ولذا پردازش غیر تحلیلی نداریم. ولی حتی اگر چنین چیزی را برای مغز قائل شویم، در مورد حواس پنجگانه به‌طور کلّی از این حیث استفاده نمی‌شود. یا لااقل موارد بسیار زیادی را می‌توانیم برشماریم که در مورد حواس، مغز از حیث تحلیلی پردازش استفاده می‌کند و لاجرم نظریه‌ها را هم دخالت می‌دهد.

می‌گویند دو تا فیلسوف داشتند درباره‌ی اینکه اسب چندتا دندان دارد بحث و استدلال می‌کردند. یک نفر که بحثشان را دید گفت چرا استدلال می‌کنید؟ بروید دندان‌هایش را بشمارید! این اختلاف نظر بین من و شما،‌ یک اختلاف فلسفی نیست و فلسفه هم این وسط کمکی نمی‌کند. اگر این بحث مرجع خاصی داشته باشد، علم است. حالا یا نوروساینس یا روان‌شناسی یا علوم شناختی یا هر علم دیگری. آن شواهدی که من می‌آورم اغلب از روان‌شناسی گشتالت است. شما شواهدت را از کجا می‌آوری؟ همین‌طوری که نمی‌شود بنشینیم تقسیم‌بندی کنیم و بگوییم حسیات می‌رود داخل مقوله‌ی حیث غیر تحلیلی. با کدام شاهد و مدرک شما همچین حرفی می‌زنی؟ چون قدما گفته‌اند؟ خب قدما به اندازه‌ی علم قدیم حرف زده‌اند. من و شما الآن با علم جدید روبرو هستیم. بحث فعلی ما یک بحث روی سازوکار مغز و نحوه‌ی دیدن و شنیدن و ... است پس باید شاهد تجربی داشته باشیم. در زمینه‌ی روان‌شناسی گشتالت منبع خیلی زیاد است ولی متأسفانه تقریباً همگی انگلیسی‌اند. این یک مقاله را استاد ما نوشته که قسمت «نگرش گشتالتی» شاید در فهم حرف‌های من به شما کمک کند. این‌ها دارند می‌گویند که در دیدن، نظریات ما تأثیر می‌گذارند. شما که می‌گویی تأثیر نمی‌گذارند و سفت و سخت هم پایش ایستاده‌ای بگو بر چه اساسی چنین حرفی می‌زنی؟

در مورد مثال هم بگویم که چشم نمی‌بیند! کار چشم دیدن نیست. (همان‌طوری که کار گوش شنیدن نیست، کار دست لمس نیست، کار زبان چشیدن نیست و کار بینی بوییدن نیست) دیدن (و شنیدن و لمس و چشیدن و بوییدن) کار مغز است. چشم فقط یک قوه‌ی حاسه است که تصویری روی شبکیه‌اش می‌افتد و آن تصویر را منتقل می‌کند به مغز. عمل دیدن در مغز اتفاق می‌افتد. این موضوع را شما از یک دانش‌آموز دبیرستانی رشته‌ی تجربی هم که بپرسی برایت توضیح می‌دهد. البته می‌دانم که این موضوع را می‌دانی ولی چون کار چشم را به غلط دیدن گفته بودی خواستم اصلاح کنم.

من نگفتم دسته‌بندی شما اشکال دارد. گفتم این تقسیم‌بندی (احتمالاً من در آوردی) غیر ضروری است چون فایده‌ای هم ندارد. گویا هدف شما از این تقسیم‌بندی این بوده که یک جایی باز بگذاری برای حیث غیر تحلیلی. بسیار خوب، شما با چه شاهد و مدرکی می‌گویی که دیدن محض می‌تواند حیث غیر تحلیلی داشته باشد؟ همین‌طوری که نمی‌شود! من در کامنت قبلی‌ام خواستم که شما شاهد علمی برای حرفتان بیاورید. دوباره تکرار می‌کنم، که باید برای حرفتان شاهد داشته باشید.

دیدن در بچه هم بدون نظریه نیست. او هم به‌طور ژنتیکی بسیاری از ویژگی‌های والدینش را با خودش حمل می‌کند که این هم جزو نظریات به حساب می‌آید. ولی ما که الآن درباره‌ی بچه حرف نمی‌زنیم. داریم درباره‌ی خودمان حرف می‌زنیم. ذهن ما اینطوری نیست که اوّل یک شیء را ببینیم و بعد تازه بنشینیم تحلیل کنیم که چی هست. این‌طوری نیست که ما یک سری خطوط و رنگ‌ها را ببینیم بعد تازه مغز بگوید که این‌ها روی‌هم‌رفته می‌شود سیب. اگر مقاله‌ای که برایتان گذاشتم را خوانده بودید موضوع برایتان حل می‌شد. روان‌شناسان گشتالت می‌گویند ما اشیاء را در کلیّتشان می‌بینیم. یعنی همان اوّل سیب را می‌بینیم، نه اینکه اوّل یک سری شکل و رنگ ببینیم. برای خود دیدن لازم است که تحلیل رخ دهد (این را برای بار هزارم گفتم فکر کنم!) آقا جان، شما وقتی به یک سیب نگاه می‌کنی، باید در مغزت تحلیل و پردازش اتفاق بیفتد تا بتوانی آن سیب را ببینی. بدون این تحلیل مغزی، اصلاً سیب دیده نمی‌شود. نه فقط سیب دیده نمی‌شود، هیچ چیزی دیده نمی‌شود. در همین عمل تحلیل هم نظریات نقش بازی می‌کنند.

ضمن اینکه بنده لیسانس علوم کامپیوتر دارم. پس لااقل جلوی من ادعای کامپیوتر ناطق بودن نکن! وقتی مثال کامپیوتری زدم برای ساده شدن فهم موضوع برای شما بود وگرنه آن اتفاقی که در کامپیوتر می‌افتد بسیار بسیار با اتفاقی که در بدن انسان می‌افتد فرق می‌کند. من هنوز منتظرم شما شاهد و مدرکی ارائه کنی برای درستی ادعایت. اگر شاهد داری بیاور. اگر نداری مجبوری حرف من را قبول کنی چون من شاهد آورده‌ام. آن قسمتی که می‌گویی روح می‌بیند را هم من قبول ندارم. حالا واردش نشویم که بحث به انحراف می‌رود.

من یک بار دیگر رک و پوست‌کنده حرفم را می‌زنم. فکر نکنم فهمیدنش سخت باشد: بنا به شواهد علمی، برای اینکه عمل دیدن اتفاق بیفتد لازم است که مغز پردازش انجام دهد و بنا به شواهد علمی در این پردازش نظریات ما دخالت دارند. بنابراین چیزی که ما می‌بینیم، همواره محصول مشترکی است از جهان خارج و ذهن خودمان. اگر حرف جدیدی داری بزن وگرنه تکرار مکررات بدون آوردن هیچ شاهد و مدرک، ملال‌آور شده.

اتفاقاً انتظارش را داشتم که به مرجع قرار دادن علوم طبیعی انتقاد وارد کنید، چون من قبلاً گفته بودم که هیچ معرفت حصولی یقینی نداریم. طبیعتاً شواهدی که من ذکر کردم هم یقینی نیستند. ولی به‌هرحال در این بحث ما باید پایمان را یک جایی بگذاریم و بعد پیش برویم. روی هوا که نمی‌توانیم راه برویم. با توجه به اینکه بحث درباره‌ی کارکرد حواس و مغز است و امروزه در علوم طبیعی کلّی روی این موضوع کار شده و هزاران نفر مشغول پژوهش و آزمایش هستند روی همین حساب من می‌گویم آن مرجعی که این وسط می‌توانیم تا حد خوبی روی آن حساب کنیم، علوم طبیعی است.

من باز هم تذکر می‌دهم که به صحّت تقسیم‌بندی شما نقدی ندارم. نقد من به این است که گرهی را باز نمی‌کند. شما فعالیت مغز را سه دسته کردید. خب، خیلی هم خوب. ولی این به چه کاری می‌آید؟ شما باید برای اینکه هر کدام از فعالیت‌ها را ذیل یک دسته طبقه‌بندی کنید دلیل داشته باشید، که ندارید. پس دسته‌بندی صرف هیچ کمکی به ما نمی‌کند.

گفته‌اید «هزار بار شما گفتيد هزار بار هم بنده جواب دادم. قرار نيست كه چون من يا شما حرف ديگري را قبول نكرده كتك بخورد.» بله، این درست است ولی فرق من و شما این است که من برای حرف‌هایم شاهد آوردم ولی شما شاهدی نیاوردی. فقط تقسیم‌بندی کردی و گفتی مغز حیث غیر تحلیلی هم دارد. ولی نشان ندادی که معرفت حسی می‌رود در این دسته. این که نشد استدلال. انگار من بگویم اجرام آسمانی یا کروی هستند یا غیر کروی و آن غیر کروی‌ها هم یا اضلاعش با هم برابرند یا نیستند. بعد نتیجه بگیرم که اورانوس از آن غیر کروی‌هایی است که اضلاع برابر ندارد! بله، تقسیم‌بندی از نظر عقلی اشکالی ندارد ولی من نشان نداده‌ام که با چه شاهد و مدرکی اورانوس را در این دسته گنجانده‌ام. حالا فرض کن یکی بیاید بگوید آقا جان منجّمان دارند می‌گویند اورانوس کروی است. شما می‌گویی نه من تقسیم‌بندی کرده‌ام و روشم هم عقلی است! عقل هم از تجربه بالاتر است!

و اینکه یک‌سری حرف‌های جالب هم زدید این اواخر. من گفتم تجربه از عقل بالاتر است؟ اصلاً من درباره‌ی برتر بودن یا نبودن تجربه نسبت به عقل حرفی زدم؟! من گفتم عقل به هیچ دردی نمی‌خورد؟! اینکه کسی بگوید استدلال منجر به یقین نمی‌شود خیلی فرق می‌کند تا اینکه بگوید عقل به هیچ دردی نمی‌خورد! بله، در این بحث من صدق علوم طبیعی را فرض گرفته‌ام، چون چاره‌ی دیگری نیست. ولی دوری به وجود نمی‌آید. برعکس، روشی که من دارم خیلی شبیه است به برهان خلف. من ابتدا علوم طبیعی (که محصول حسیّات هستند) را صادق فرض می‌کنم و بعد با استفاده از همین علوم نشان می‌دهم که حسیّات منجر به یقین نمی‌شود. به عبارت دیگر، امر از دو حالت خارج نیست، یا معرفت حسی یقین‌آور است یا نیست. اگر می‌گویید نیست، که این همین حرف من است. اگر می‌گویید است، من هم فرض می‌گیرم که یقین‌آور است ولی بعد با استفاده از علوم طبیعی (که محصول همین معرفت حسی است) نشان می‌دهم که یقین‌آور نیست. پس اینجا هم معلوم می‌شود که معرفت حسی یقین‌آور نیست.

من هم موافقم که بحث در این باره کافی است. هر وقت سرت خلوت شد یک پست دیگر بنویس تا برویم سراغ موضوع بعدی.

سلام آقای زلفی گرامی و خیال دست

بحث‌تون عالی بود خیلی خیلی استفاده کردم