فطرت الهی - دلسوخته ای منتظر

آقا چه مکافاتی داره اینجا نظر دادن!

من از سخنان آقای سروش محلاتی، چیز متفاوتی فهمیدم. البته شاید نظر ایشان این نباشد ولی من این را درست‌تر می‌یابم. فکر می‌کنم منظور ایشان این است که ما می‌توانیم قائل به دو کرامت شویم. یکی کرامت ذاتی و دیگر (به قول شما) کرامت اکتسابی. کرامت ذاتی، کرامتی است که خداوند به واسطه‌ی اعطای عقل و اراده به همه‌ی انسان‌ها داده چنانکه در آیه‌ی «لقد کرمنا بنی ادم» ذکر شده. یک کرامت دیگری هم هست که انسان با تقوا پیشه کردن به دست می‌آورد که این کرامت اکتسابی است بنا به آیه‌ی «انّ اکرمکم عند الله اتقاکم.» کسی که کافر شود، صرفاً به همان کرامت اولیه بسنده کرده و کسی که اهل تقوا باشد، کرامتی دیگر (یا مضاعف) کسب می‌کند. آن احادیثی که نقل کردید را هم می‌توان به کرامت اکتسابی نسبت داد و ربطی به کرامت ذاتی ندارد.

کرامت اکتسابی مبنای رابطه‌ی انسان و خداست. یعنی همین حالا و فردای قیامت، خداوند بر اساس کرامت اکتسابی که انسان کسب کرده او را قضاوت می‌کند و جزا می‌دهد. ولی مبنای رابطه‌ انسان‌ها با هم کرامت ذاتی است. (به استدلال هم‌زیستی آقای سروش محلاتی توجه کنید.) طبیعی است که اگر من مسلمان بخواهم با یک فرد مسیحی و یک کافر هم‌زیستی داشته باشم در این جهان نمی‌توانم اساس را بر کرامت داشتن خودم و کرامت نداشتن آن‌ها قرار دهم. چون طبیعتاً آن‌ها هم اساس را بر کرامت داشتن خودشان و کرامت نداشتن من قرار می‌دهند و آن‌گاه غیر از جنگ و خونریزی چیزی عاید کسی نمی‌شود. برای هم‌زیستی، باید کرامت ذاتی را در میان همه‌ی انسان‌ها به رسمیت شناخت. کرامتی که خداوند به انسان داده و از این جهت همه (فارغ از اعتقادات و نژاد و جنسیتشان) مساوی‌اند. آن‌گاه بر این اساس می‌شود روابط را طوری تنظیم کرد که هم‌زیستی ممکن شود. بله، البته در نزد خداوند، ما بر اساس کرامت اکتسابی‌مان مورد قضاوت قرار می‌گیریم.

من اصراری ندارم که شما نظر آقای سروش محلاتی را قبول کنید ولی سعی کردم نشان دهم که انتقاد شما به ایشان وارد نیست؛ لااقل طبق تفسیری که من از حرف ایشان ارائه دادم.

اینکه می‌گویید کفار مهدور الدم هستند، فقط درباره‌ی کفار حربی صادق است. بقیه‌ی کافران مهدور الدم نیستند. هیچ مسلمانی حق ندارد به کافرانی که به دنبال فساد نیستند یا به اهل کتاب تعرض کند. اصلاً همین‌که جان و مال و ناموس آن‌ها محترم شمرده شده چه دلیلی دارد؟ غیر از این است که چون کرامت انسانی دارند؟ با این تفسیری که شما ارائه می‌دهید، اگر یک زمانی مسلمان‌ها قدرت داشتند حق دارند بزنند بقیه را لت و پار کنند چون بقیه که کرامت انسانی ندارند. قبلاً که ما ضعیف بودیم برای اینکه مرغمان را ندزدند، مرغشان را نمی‌دزدیدم. حالا که زورمان می‌رسد مرغشان را می‌دزدیم و آن‌ها هم هیچ کاری نمی‌توانند بکنند. آیا چنین تفسیری از شرع، آن را مقابل اخلاق قرار نمی‌دهد؟

در اکثر کشورهای اروپایی و اکثر ایالت‌های آمریکا مجازات اعدام ممنوع است. ضمن اینکه اعدام منافاتی با کرامت ذاتی داشتن شخص ندارد. همان‌طوری که شما کرامت داری و مالت هم محترم است ولی اگر چراغ قرمز را رد کنی، جریمه‌ات می‌کنند؛ یعنی در مقداری از مالت تصرف می‌کنند. حکم اعدام هم به همین صورت است. شخصی که اعدام می‌شود کرامت ذاتی دارد ولی چون خلاف کرده (مثلاً کسی را کشته) مجازاتش می‌کنند. مجازات کردن با ذاتی بودن کرامت منافاتی ندارد.

این تفسیری که از آیه‌ی «و لقد کرمنا» می‌کنید و خیلی راحت مقیدش می‌کنید لااقل با تفسیر علامه طباطبایی مخالف است. من نمی‌دانم شما چقدر تفسیر کار کرده‌اید ولی قطعاً نظر علامه طباطبایی نزد من حجیت بیشتری دارد تا نظر شما. ضمن اینکه به این نکته‌ی منطقی هم توجه بفرمایید: حتی اگر نظر شما درست باشد از آن بر نمی‌آید که کسی که تقوا ندارد کرامت ندارد. قرآن می‌گوید هرکه تقوای بیشتری داشته باشد کرامتش بیشتر است. شما از این چطور به این نتیجه رسیدید که هر که تقوا ندارد کرامت ندارد؟ از نظر منطقی نتیجه‌گیری شما اشتباه است. بگذارید مثال عددی (کاریکاتوری) بزنم تا ملموس‌تر شود: فرض کنید کرامت پایه 50 باشد. یعنی همه‌ی انسان‌ها در بدو خلقت 50 واحد کرامت داشته باشند! حالا هرکه تقوایش بیشتر باشد کرامتش بیشتر می‌شود. مثلاً پیامبر کرامتش 100 است. این حالت کاملاً با آیه‌ی قرآن می‌خواند و در ضمن از آن هم نتیجه نمی‌شود که کفار کرامت ندارند.

حالا قبل از اینکه شما روایت‌هایت را بیاوری من از نامه‌ی امیرالمؤمنین به مالک اشتر (نامه‌ی 53) این مطلب را نقل می‌کنم: وَ لاَ تَکُونَنَّ عَلَیْهِمْ سَبُعاً ضَارِیاً تَغْتَنِمُ أَکْلَهُمْ فَإِنَّهُمْ صِنْفَانِ إِمَّا أَخٌ لَکَ فِی اَلدِّینِ وَ إِمَّا نَظِیرٌ لَکَ فِی اَلْخَلْقِ

امام می‌گوید مردم دو دسته‌اند: یا برادران دینی تو هستند و یا در آفرینش با تو همانندند پس به آن‌ها ظلم نکن. ببینید نمی‌گوید مرغشان را ندزد تا مرغت را ندزدند. دو چیز را کنار هم می‌گذارد: یا با تو هم دین هستند (که به خاطر مسلمان بودن نباید به آن‌ها ظلم کنی) یا با تو هم نوع هستند (که به خاطر انسان بودن نباید به آن‌ها ظلم کنی). این دقیقاً کرامت ذاتی انسانی را نشان می‌دهد.

من علاقه‌ای ندارم که حرفی که دلم می‌خواهد را در دهان شارع بگذارم ولی نمی‌دانم شما چه اصراری دارید از اسلام تفسیری خلاف مدارا ارائه کنید. چه اصراری است که از اسلام تصویری خلاف عقل ارائه کنیم و بعد بگوییم «کل ما حکم به الشرع حکم به العقل» منظورش این است که هرچه شرع گفت، عقل آن را تأیید می‌کند ولی «کل ما حکم به العقل حکم به الشرع» را نبینیم. خواندن این شعر از محمدحسین کاشف‌الغطاء (از علمای نجف) هم می‌تواند مفید باشد:

هلم نعش بالسلم عصراً فإننا
قضینا عصوراً بالتضارب واللدم

إلیکم بنی الأدیان منی دعوة 
دعوتکم فیها الى الشرف الجم

الى السلم فیکم والتساهل بینکم 
فیا حبذا شرع التساهل والسلم

بگذار این روزگار در صلح زندگی کنیم
سالیانی را به جنگ و نزاع گذرانده ایم

ای فرزندان ادیان،‌ برایتان پیامی دارم
به بالاترین شرف دعوتتان میکنم
به صلح و مدارا
و خوشا آیین مدارا و صلح

فکر می‌کنم در فهم معنای «کرامت» با هم اختلاف داریم. شما می‌گویید که در فقه دستوراتی وجود دارد که مانع از این می‌شود که مسلمانان به دیگران آسیب وارد کنند. من به همین می‌گویم کرامت قائل شدن برای آن‌ها. تا جایی که از سخنان آقای سروش محلاتی متوجه شدم، منظور او هم همین است. کسی اینجا نمی‌خواهد اسلام را منطبق بر منشور حقوق بشر یا سازمان ملل کند.

درباره‌ی آیه‌ای که نقل کردید هم من نقل قولی از تفسیر المیزان می‌آورم: «از آنچه در صدر آیه مورد بحث از اوصاف سه گانه اهل کتاب بعنوان حکمت و مجوز قتال با ایشان ذکر شده، و از اینکه باید با کمال ذلت جزیه بپردازند، چنین برمى آید که منظور از ذلت ایشان خضوعشان در برابر سنت اسلامى، و تسلیمشان در برابر حکومت عادله جامعه اسلامى است.

و مقصود این است که مانند سایر جوامع نمى توانند در برابر جامعه اسلامى صف آرائى و عرض اندام کنند، و آزادانه در انتشار عقاید خرافى و هوى و هوس خود به فعالیت بپردازند، و عقاید و اعمال فاسد و مفسد جامعه بشرى خود را رواج دهند، بلکه باید با تقدیم دو دستى جزیه همواره خوار و زیر دست باشند.

پس آیه شریفه ظهور دارد در اینکه منظور از صغار ایشان معناى مذکور است، نه اینکه مسلمین و یا زمامداران اسلام به آنان توهین و بى احترامى نموده و یا آنها را مسخره کنند، زیرا این معنا با سکینت و وقار اسلامى سازگار نیست، هر چند بعضى از مفسرین آیه را بدان معنا کرده اند.»

این تفسیر هیچ مشکلی با کرامت ذاتی داشتن آن‌ها ندارد. می‌گوید زیردست بودنشان باعث می‌شود که احساس خواری کنند. این کجا با کرامت ذاتی داشتن مخالف است؟ مگر هرکسی احساس خواری کرد کرامتش را از دست می‌دهد؟ توجه کنید که کرامت آن‌ها به عقل و اراده‌ی آن‌هاست. زیردست بودن با داشتن عقل و اراده و کرامت تناقضی ندارد.

اما درباره‌ی کافر حربی نوشته‌اید که مهدور الدم بودنشان نشان از نداشتن کرامت ذاتی است و بعد آن را مثال نقض درنظر گرفته‌اید. من دفعه‌ی قبل هم توضیح دادم که مجازات کردن، منافی کرامت ذاتی نیست. اگر مسلمانی شراب بخورد، حدش می‌زنند. پس با خوردن شراب کرامت او کاملاً از بین می‌رود؟! کافر حربی هم به خاطر حربی بودنش مستحق مجازات است؛ یعنی به خاطر رفتارش مجازات می‌شود نه به خاطر ذاتش. نوشته‌اید: «اگر خطا کرده ام و شما هم قبول دارید که مال من محترم است پس چرا آن را به زور از من می گیرید. زور یعنی احترام قائل نبودن.» وقتی می‌گویند مال شما محترم است یعنی در حالت عادی کسی حق ندارد به آن تعرض کند ولی وقتی شما مرتکب تخلف شده‌اید، مقداری از مال شما را می‌گیرند به عنوان جریمه. جریمه گرفتن نوعی از مجازات کردن است. برای اینکه دیگر شما و دیگران این تخلف را مرتکب نشوید. وگرنه باید بگوییم پلیسی که سر چهارراه می‌ایستد و قبض جریمه دست می‌گیرد و مردم را جریمه می‌کند دارد به مردم بی‌احترامی می‌کند یا کرامتشان را لکه‌دار می‌کند. معلوم است که این‌طور نیست.

در همان کامنت اول عرض کردم که روایاتی که کرامت کافران را نفی می‌کنند را می‌توان به کرامت اکتسابی آنها نسبت داد. این روایات کرامت ذاتی داشتن آن‌ها را نفی نمی‌کنند. من همان ابتدا کرامت ذاتی و اکتسابی را از هم جدا کردم. گفتم کرامت ذاتی از این ناشی می‌شود که همه‌ی انسان‌ها آفریده‌ی خدا هستند و عقل و اراده دارند و کرامت اکتسابی از عمل افراد ناشی می‌شود. همان اول توضیح دادم که مبنای روابط انسان‌ها باید کرامت ذاتی باشد چون ما که نمی‌دانیم کرامت اکتسابی افراد چقدر است که به نسبت آن با بقیه رفتار کنیم. اگر بخواهیم کرامت اکتسابی را ملاک قرار دهیم کارمان اصلاً پیش نمی‌رود چون معلوم نیست که مثلاً شما کرامتتان بیشتر است یا برادرتان. پس ملاک را می‌گذاریم روی کرامت ذاتی شما. هر دو انسان هستید پس جانتان و مالتان محترم است و کسی حق تعرض ندارد. بنا بر این کرامت حق استفاده از خدمات بهداشتی و استفاده از مدرسه و دانشگاه دارید و ... . این کجایش با اسلام ناسازگار است؟ ولی منظور از کرامت حقیقی آن‌چنان که نزد خداست، کرامت اکتسابی است که بر مبنای تقوا است. حالا هر کدام از شما باتقواتر باشید نزد خدا کرامت بیشتری دارید. آیه را ببینید: گفته «عند الله» نگفته «عند الناس». ما انسان‌ها که از مراتب تقوای همدیگر اطلاع نداریم که آن را ملاک قرار دهیم. پس چه کار کنیم؟ چه کسی کرامت دارد چه کسی ندارد؟ اینجا پای «و لقد کرمنا بنی ادم» به میان می‌آید: همه کرامت ذاتی دارند و این باید مبنای روابط باشد. سخن علامه هم مخالفتی با کرامت ذاتی ندارد.

تفسیرتان از جمله‌ی امام علی هم خیلی جالب بود. این نشان می‌دهد که شما از قبل نتیجه‌ی مورد نظرتان را گرفته‌اید و حالا دارید درباره‌ی مقدماتش بحث می‌کنید. من هزار تا آیه و روایت برای شما بیاورم که می‌گوید با غیرمسلمین به انصاف و عدالت رفتار کنید و ظلم نکنید، شما آن را اینطور معنی می‌کنید که هرچند آن‌ها کرامت ندارند ولی تو ظلم نکن.

من آخرش نفهمیدم شما کرامت نداشتن آن‌ها را چطور فهمیدید. در متن نوشته‌اید: «اگر بخواهیم بگوییم همه کرامت دارند حرفمان با آیه إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ  تعارض دارد. چرا که آیه می فرماید با کرامت ترین شما با تقواترین  شماست یعنی ملاک کرامت تقواست.  پس اولا کرامت درجاتی دارد چون فرمود با کرامت ترین شما ، یعنی کریم داریم و کریم تر و از آن طرف شرط تقوا را ملاک امتیاز قرار می دهد. یعنی اگر کسی تقوا نداشته باشد اصلا داخل دایره وارد نشده و تخصصا خارج است و نوبت به این نمی رسد که او را کریم بدانیم یا کریم تر!» عرض کردم که نتیجه گرفتن کرامت نداشتن آن‌ها از «ان اکرمکم عند الله اتقاکم» منطقاً غلط است. به دو دلیل: اولاً این آیه درباره‌ی کرامت نزد خدا (همان کرامت اکتسابی) صحبت می‌کند و نه کرامتی که مبنای روابط بین مردم باشد (کرامت ذاتی). و ثانیاً از قضیه‌ی «باکرامت‌ترین شما نزد خداوند باتقواترین شماست.» منطقاً نتیجه‌ی «کسی که تقوا ندارد کرامت ندارد.» بیرون نمی‌آید. اگر بیرون می‌آید نشان دهید چطور بیرون می‌آید. آن مثال 50 و 100 که قبلاً زدم مثال نقضی است برای تفسیر شما از این آیه.

خوب است یک بار دیگر تفسیر علامه را بر آیه‌ی «و لقد کرمنا» بخوانیم:

«مراد از آیه، بیان حال جنس بشر است، صرفنظر از کرامتهاى خاص و فضائل روحى و معنوى که به عده اى اختصاص داده، بنابراین این آیه مشرکین و کفار و فاسقین را زیر نظر دارد، چه اگر نمى داشت و مقصود از آن انسان هاى خوب و مطیع بود معناى امتنان و عتاب درست درنمى آمد.»

«آیه شریفه پیرامون خصیصه هاى مادى و دنیوى سخن مى گوید.»

اگر قرار بود این آیه‌ی قرآن مقید شود، علامه نمی‌گفت این آیه مشرکین و کفار و فاسقین را زیر نظر دارد. بلکه آیه‌ی «ان اکرمکم» را می‌آورد و می‌گفت این مطلق است و آن مقید. بیان علامه کاملاً با جدا کردن کرامت ذاتی از کرامت اکتسابی همخوانی دارد. ایشان به صراحت می‌گوید که ما تکریم‌های معنوی و آخرتی داریم و تکریم‌های مادی و دنیوی. این تکریم‌های مادی و دنیوی همان کرامت ذاتی است و تکریم‌های معنوی و آخرتی کرامت اکتسابی. پس اصلاً دو آیه با هم تناقضی ندارند که قید زدن لازم شود.

بنده ادعایی در فقه ندارم. متن شما و آقای سروش محلاتی را خواندم و گفتم از نظر استدلالی بعضی از انتقادات شما به ایشان غلط است. البته بعضی هم درست است. یکی از اشکالاتی که شما به آقای محلاتی کرده بودید این بود که ایشان بدون اینکه معنای کرامت را مشخص کند درباره‌اش بحث کرده. باز ایشان اول بحثشان اشاره‌ای به عقل و اراده می‌کند. شما که همین کار را هم نکردید. اصلاً معلوم نیست منظور شما از کرامت چیست. همان‌طوری که اول بحث گفتم به نظرم می‌رسد که «کرامت» را به معانی متفاوتی به کار می‌بریم. آن چیزی که من از «کرامت» (ذاتی) می‌فهمم همان چیزی است که مبنای روابط انسان‌ها است. همان چیزی است که باعث می‌شود من بتوانم با شما معاهده امضا کنم چنانکه پیامبر با مشرکین و با یهود معاهده امضا کرد. اگر مشرکین و یهود کرامت ذاتی نداشتند چرا پیامبر در قبال آن‌ها چیزی را متعهد شدند؟ کرامت داشتن باعث می‌شود که وقتی معاهده‌ای بستیم دیگر حق شکستنش را نداشته باشیم. باعث می‌شود که جان و مال و ناموسشان را محترم بدانیم و به آن تعرض نکنیم. مگر می‌شود آدم بگوید جانت محترم نیست ولی چون به ما گفته‌اند جانت را نگیریم نمی‌گیرم. خب چرا به شما گفته‌اند جانش را نگیر؟ اصلاً جانش را نگیر یعنی چه؟ یعنی همین که جانش محترم است. مگر محترم بودن جان چه معنایی دارد؟ یعنی حق نداری جانش را بگیری.

من بیشتر از این حرفی برای گفتن در این باره ندارم و به همین خاطر دیگر کامنتی نمی‌گذارم. از شما هم به خاطر پاسخ‌هایتان تشکر می‌کنم.

با عرض سلام و وقت بخیر.

از لطف شما بی‌نهایت ممنونم. با افتخار شما هم لینک شدید.