فطرت الهی - دلسوخته ای منتظر

معنای کرامت

واژه کرامت در اصل به معنی بزرگواری و عظمت معنوی است، [1]

راغب می گوید:

الْکَرَمُ‏ إذا وصف اللّه تعالى به فهو اسم لإحسانه و إنعامه المتظاهر، نحو قوله: فَإِنَّ رَبِّی غَنِیٌ‏ کَرِیمٌ‏ [النمل/ 40]، و إذا وصف به الإنسان فهو اسم للأخلاق و الأفعال المحمودة التی تظهر منه، و لا یقال: هو کریم حتى یظهر ذلک منه. قال بعض العلماء: الْکَرَمُ‏ کالحرّیّة إلّا أنّ الحرّیّة قد تقال فی المحاسن الصّغیرة و الکبیرة، و الکرم لا یقال إلا فی المحاسن الکبیرة، کمن ینفق مالا فی تجهیز جیش فی سبیل اللّه، و تحمّل حمالة ترقئ دماء قوم، و قوله تعالى: إِنَ‏ أَکْرَمَکُمْ‏ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ‏ [الحجرات/ 13] فإنما کان کذلک لأنّ‏ الْکَرَمَ‏ الأفعال المحمودة، و أکرمها و أشرفها ما یقصد به وجه اللّه تعالى، فمن قصد ذلک بمحاسن فعله فهو التّقی‏.[2]

ترجمه:

الْکَرَمُ‏: بخشش و نعمت دادن، هر گاه خداى تعالى با این واژه وصف شود اسمى است براى احسان و نعمت بخشیدن ظاهر و روشن او مثل آیه: (فَإِنَّ رَبِّی غَنِیٌ‏ کَرِیمٌ‏- 40/ نمل).

و هر گاه انسان با واژه- کرم- وصف شود در آن صورت اسمى است براى اخلاق و افعال پسندیده‏اى که از انسان ظاهر میشود و واژه- کریم- تا وقتى که آن اخلاق و رفتار ظاهر نشود گفته نمیشود. بعضى از علماء گفته‏اند:

«الْکَرَمُ‏ کالحریة الّا انّ الحرّیّة قد تقال فی المحاسن الصغیرة و الکبیرة».

[یعنى صفت کرم و بخشندگى مثل صفت جوانمردى است جز اینکه جوانمردى و حریث در خوبیهاى کوچک و بزرگ هر دو بکار میرود].

ولى- کرم- گفته نمیشود مگر در نیکیها و محاسن بزرگ مثل کسیکه مالى را در راه تجهیز سپاهیانى که در راه خدا مى‏جنگند مى‏بخشد و انفاق میکند .

در آیه: (إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ‏- 13/ حجرات) جز این نیست که با ظاهر شدن افعال پسندیده از انسان شریف‏ترین و گرامى‏ترین آنها آن کارهائى است که خوشنودى و رضاى خداى تعالى و وجهه خدایى هدف آن کار باشد پس کسى که با کردارهاى نیکش و عملش چنین قصدى داشت او متقى است (1).

بنابر این کرامت یا به عبارت دیگر بزرگواری فعل اخلاقی ستوده ای است که از شخصی ظاهر می شود. با این حساب کرامت 2 رکن اساسی دارد یکی اینکه کریم کسی است که فعل اخلاقی خود را ظاهر کرده و دوم اینکه آن فعل فعل نیکو و ستوده ای بوده است.

تفاوت کرامت با حکمت در این است که حکمت به فعل ستوده ای که بهترین فعل ممکن و متناسب با هدف مورد نظر است گفته می شود. بنابر این ممکن است فعلی نیکو باشد اما بهترین فعل متناسب با هدف نباشد و لذا حکیمانه نیست. پس هر فعل حکیمانه ای ، کریمانه  نیز هست اما هر فعل کریمانه ای لزوما حکیمانه نیست اگر چه فعل ستوده ای است که بروز کرده است.

صفت ذاتی یا اکتسابی به چه معناست؟

صفت ذاتی در مقابل عرضی یا اکتسابی است یعنی صفتی که از ذات شیء بروز می کند و بروز این صفت بخاطر ذات این شیئ است. مثلا نور جزء ذاتیات منور است یعنی روشنگری و روشنایی بخشی از صفات ذاتی منور به حساب می آید. یا شوری نمک از ذاتیات آن است. یعنی اگر صفت شوری را از نمک بگیری دیگر نمک نیست. اما صقت اکتسابی یعنی صفتی که بر ذات از بیرون عارض می شود. مثلا رنگ یک صفت عارضی است. با عارض شدن هر رنگی به شیء، شیء همان رنگ را می گیرد

معنای کرامت ذاتی و اکتسابی

با توجه به تعریف کرامت:

کرامت ذاتی یعنی فعل اخلاقی ستوده ای که از ذات یک چیز صادر می شود و علتی جز ذات ندارد.

و کرامت اکتسابی یعنی فعل اخلاقی ستوده ای که از ذات یک چیز صادر نمی شود و علتی جز ذات دارد.

با این حساب اگر کرامت ذاتی باشد و به خاطر ذات انسانی باشد باید دائما از همه ی انسان ها رفتاری کریمانه سر بزند چرا که همه ی انسان ها در ذات انسانی مشترک اند. اما بالوجدان می بینیم که اینچنین نیست و در بین ما انسان هایی جانی و سفاک و بی رحم وجود دارد. پس نمی تواند کرامت ذاتی باشد و لذا کرامت اکتسابی است.

در مورد خداوند ازآنجا که صفاتش عین ذاتش است پس کرامت برای خدا ذاتی است. و  از آنجا که خداوند بهترین فعل را متناسب با هدف خلقت انجام می دهد فلذا این کار کریمانه حکیمانه نیز هست.

تبین دو آیه از قرآن و پاسخ به برخی شبهات؟

آیه : لقد کرمنا بنی آدم چه می گوید؟

از آنجا که افعال خداوند همه نیکو و ستوده اند لذا زمانی که ظهور خارجی پیدا کند صفت کرامت از خداوند سرزده است. و لذا معنای آیه اینچنین است :

افعال ما (خدا) که برای فرزندان آدم ظهور کرده است به بهترین نحو و نیکوترین و ستوده ترین حالت است. (یعنی چه کافر باشد چه مومن و ... فعلی که از خدا دربرابر آنها صادر می شود به بهتربن نحو و نیکوترین حالت ممکن است)

اما اینجا یک سوال پیش می آید آیا از اکرام یک شخص می توان این تلازم را فهمید که شخص تکریم شده هم کرامت دارد. به عبارت دیگر وقتی فعلی نیکو از کسی ظاهر می شود دلیل بر این است که طرف مقابل هم چنین خصلتی دارد و فعل نیک از او صادر می شود. فکر می کنم جوابش مشخص است. خیر چنین ملازمه ای وجود ندارد. بنابر این آیه در سدد اثبات کرامت فرزندان بنی ادم نیست بلکه در سدد بروز شدت کرامت خداوند عالم است.

آیه ان اکرمکم عند الله اتقاکم چه می گوید؟

در مورد خداوند چون کمال مطلق است لذا همه ی افعالش ستوده است. اما در انسان ها چه ملاکی را برای نیکو بودن اعمال در نظر بگیریم.  نداشتن ملاک قبل از این آیه باعث شده بود که یکی کثرت فرزند را کار خوبی بداند و به آن افتخار کند یکی به زن یکی به صدای خود و ... و لذا هر کس فعل خود را نیک می شمرد و خود را کریم می پنداشت. قرآن تنها ملاک را تقوای الهی می داند. و تقوی یعنی پرهیز از زمین ماندن حرف خدا – به قول آیت الله جوادی آملی تقوا یعنی احترام خدا را نگه داشتن.

با این ملاک کریم ترین در نزد خدا کسی است که بیشترین زندگی الهی را داشته باشد.  این رفتار الهی گاهی بوسیدن کودک و همسر است وگاهی نوازش یک یتیم و گاهی هم به شکل جهاد و دفاع است. حتی گاهی به شکل جاری کردن حدی بر یک مجرم، اما همه این رفتار ها کریمانه اند به شرط اینکه با نیت الهی انجام شود.

 با این حساب اگردر پیامبر درجه بروز و ظهور افعال ستوده الهی (تقوی)  100 باشد در کافران این درجه صفر است. چرا که ممکن است فعل ستوده ای از آنها سربزند ولی این نشانه کرامت آنها نیست. چرا که شرط کریمانه بودن عمل الهی بودن آن است. و در این بین مومنینی که گناه می کنند به همان اندازه درجه کرامتشان کم می شود مگر توبه کنند. چرا؟ چون یکی از شرط های کرامت بروز فعل نیک بود. اگر  از این شخص تا دیروز بر فرض 100 کار نیک سر می زد ولی امروز 99 تا شده و این یعنی تنزل درجه.

با این توضیحات یک بار دیگر به کلام آقای جوادی بر می گردیم و در کلام ایشان می اندیشیم.آنجا که می فرمایند:

آن گاه انسان خلیفه الله است که حرف مستخلف عنه را بفهمد. انسان خلیفه خداست، و خدا می شود مستخلف عنه . ارزش انسان به خلیفه الله بودن است. و خلافت به این است که "بفهمد" خدا چه می گوید. چون خلیفه است و جانشین است. و ثانیا آن را «اجرا» کند. دستورات الهی را اجرا کند. و اما اگر جای او بنشیند. یعنی جای مستخلف عنه، صندلی او را بگیرد و نان خلافت بخورد. ولی حرف خودش را بزند، کالانعام بل هم اضل می شود. این خلیفه الله نیست. کرامت انسان در قلمرو دین شناسی و دین پذیری است ولی اگر خود را از دین جدا کرد با چه دعوت نامه ای می توان به کرامت او فرمان داد؟ منشاء کرامت «دین» است.....

تنها تفاوت انسان مؤمن با کافر در این است که مؤمن از چنین مقام و قدرتی سوء استفاده نمی‏کند، بلکه آن را در راه خیر و صلاح و منویّات و خواسته‏ های مستخلف عنه خویش ب‏کار می‏گیرد. اما کافر ناسپاسی کرده، در برابر این امانت بزرگی که بر دوش او نهاده شده (امانتی که سایر موجودات حتی فرشتگان توان حمل آن را ندارند؛ گرچه در آینده معلوم خواهد شد که تطبیق آیه عَرضْ امانت، بر خلافت آسان نیست) جهالت و ظلم روا داشته، در مسیر فساد و خونریزی، از آن سوء استفاده کرده است؛ همانند بسیاری از جانشینانی که از امکانات و موقعیت به دست آمده سوء استفاده می‏کنند و شکر مقام را به جا نیاورده، بلکه برای ارضای تمایلات نفسانی خویش از آن بهره باطل می‏گیرند و روشن است که کفران نعمت با عدم وجود آن نعمت مساوی یا ملازم نیست[3]

مطالب مرتبط :

کرامت انسانی ذاتی یا اکتسابی؟  نقدی بر مقاله سروش محلاتی 

+ این پست بواسطه ی مباحثه ای که با برادر خوبم آقای مهدی ابراهیم پور شد به این مرحله از نوشتار رسید لذا جا دارد از ایشان تشکر ویژه ای داشته باشم.!

+ گفتن این مطلب شاید ضروری به نظر برسد که بنده 6 شش مرتبه و با فاصله های زمانی ، لینک  نقد مقاله ی آقای سروش محلاتی را در سایت ایشان قرار داده ام تا مخاطبین برای خواندن نقد این نظر به اینجا بیایند اما متاسفانه هیچکدام از این نظرات تایید نشد. شاید بعدا تایید شود خدا می داند؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟ (ان شاء الله قصد و غرضی ندارند و ما را به عنوان کتب ضاله فیلتر می کنند تا دیگران گمراه نشوند)

+ این مطلب در تاریخ 20 / 10 / 93 نوشته شده است